Ten artykuł
dotyczy języka. Zobacz też: Język
Polski – czasopismo; Polski – nieistniejąca
wieś na Mierzei Wiślanej.
język polski
polszczyzna
Obszar
Polska (38,5 mln) oraz Niemcy, Ukraina, Białoruś, Litwa, Rosja, Stany Zjednoczone, Szwecja, Kanada, Brazylia, Australia, Izrael, Irlandia, Wielka Brytania, Francja, Czechy, Słowacja, Kazachstan, Argentyna, Norwegia i inne kraje
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez
właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą
być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Język polski, polszczyzna – język z grupy zachodniosłowiańskiej (do
której należą również czeski, słowacki i języki
łużyckie), stanowiącej
część rodziny indoeuropejskiej. Funkcjonuje jako język
urzędowy Polski oraz należy do
oficjalnych języków Unii Europejskiej. Ocenia się, że jest mową
ojczystą ok. 44 mln ludzi na
świecie[1] (w literaturze naukowej można spotkać szacunki
od 39[2][3] do 48 mln[4]).
Językiem tym posługują się przede wszystkim
mieszkańcy Polski oraz przedstawiciele tzw. Polonii, czyli ludność polska zamieszkała za
granicą.
Z punktu widzenia typologii
lingwistycznej jest językiem fleksyjnym[6],
operującym rozbudowaną fleksją w zakresie morfologii[7]. Akcent w języku polskim pada zwykle na drugą sylabę od końca, a
w zdaniu przeważa
szyk SVO (podmiot orzeczenie
dopełnienie)[8]. Język polski ma obecnie największą
liczbę użytkowników wśród przedstawicieli słowiańszczyzny zachodniej i
jest drugim językiem słowiańskim pod względem
powszechności używania[9][10][11]. W
dzisiejszych czasach cechuje się słabo zaznaczonym i
zanikającym zróżnicowaniem gwarowym, a także dominacją w
praktyce komunikacyjnej języka
standardowego[12]. Jego regulacją zajmuje się Rada
Języka Polskiego, pełniąca
funkcję doradczą[13]. Do zapisu języka
polskiego służy alfabet
łaciński, wzbogacony o dodatkowe znaki
diakrytyczne.
Wywodzi się z języka
praindoeuropejskiego za
pośrednictwem prasłowiańskiego. Spośród głównych języków
słowiańskich wykazuje najbliższe pokrewieństwo ze
słowackim[11] i czeskim[12], ale
dzieli również wiele cech z językiem
ukraińskim ze względu na
długotrwałe kontakty obu języków[12][14]. Na
język polski duży wpływ wywarły także języki germańskie,
zwłaszcza niemiecki, oraz italskie, takie jak łacina i francuski, które rzutowały na polską leksykę i gramatykę[15][16][17].
Historycznie polszczyzna była istotną lingua franca w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, o
znaczeniu akademickim i dyplomatycznym[18][19].
Współcześnie przeważa na terenie Polski, stosunkowo jednolitej
pod względem językowym[8].
Język polski należy do gałęzi
zachodniej w ramach języków słowiańskich[20],
zaliczanych do indoeuropejskiej rodziny
językowej. Jest blisko spokrewniony z
językami słowackim i czeskim[11][12], z
którymi tworzy zachodniosłowiańskie kontinuum
dialektalne[21]. Wspomniane byty
językowe stanowią języki typu Ausbau, tj. ich
rozgraniczenie opiera się nie tyle na względach lingwistycznych,
ile na czynnikach socjopolitycznych i kulturalnych. Jako że etnolekty te dysponują
odrębnymi standardami językowymi i wypracowanymi tradycjami
piśmienniczymi oraz pełnią
funkcję języków urzędowych w niepodległych państwach, przyznaje się
im miano niezależnych, autonomicznych języków. Fakt istnienia
kontinuum dialektalnego uniemożliwia jednak wyznaczenie
ścisłych granic międzyjęzykowych na gruncie lingwistyki.
Rozróżnienie między dialektami polskimi a dialektami
czesko-słowackimi opiera się na granicach narodowych,
odpowiadających zasięgowi standaryzacji językowej[22].
Współczesny język polski wyróżnia się
wysokim stopniem homogeniczności, przede wszystkim ze względu na
wpływ masowej edukacji i komunikacji oraz masowych migracji
ludności[12]. Szeroka ekspansja języka
standardowego (ogólnopolskiego), upowszechnionego na obszarze całej Polski,
doprowadziła do znacznego zatarcia istniejących różnic
dialektalnych[12], które zachowały się w pewnej mierze na obszarach
wiejskich[23]. Ponadto na gruncie językoznawstwa polskiego są
zadomowione tendencje normatywistyczne, nastawione na niwelację
różnic językowych[24]. Etnolekt kaszubski, używany w
polskim obszarze językowym, jest zaliczany do dialektów języka polskiego lub
uważany za odrębny język, w zależności od przyjętych koncepcji
klasyfikacyjnych[25][26]. Z perspektywy językoznawczej wykazuje
odrębność od języka polskiego, jednak uwarunkowania
socjolingwistyczne sprawiają, że bywa postrzegany jako dialekt
polszczyzny – ta bowiem, jako język wypracowany społecznie,
dominuje w rozmaitych domenach komunikacyjnych[27].
Alfabet[edytuj | edytuj kod]
Alfabet polski (litery szare występują tylko w słowach obcego
pochodzenia)
Alfabet polski jest oparty na piśmie łacińskim i
składa się obecnie z 35 liter: Aa, Ąą, Bb, Cc, Ćć, Dd, Ee, Ęę, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Łł, Mm, Nn, Ńń, Oo, Óó, Pp, Qq, Rr, Ss, Śś, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz, Źź, Żż, przy czym
litery Qq, Vv i Xx występują tylko w
słowach obcego pochodzenia.
Język polski może być także zapisywany
polską cyrylicą, którą próbowano wprowadzić w latach
1840–1865[28]. Obecnie posługują się nią
mieszkańcy wsi Wierszyna w Rosji[29].
Osobne artykuły: Historia
języka polskiego i Historia druku w Polsce.
Za najstarsze w języku polskim uchodzą dwa
zdania: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai zapisane w 1270 na karcie 24 tzw. Księgi henrykowskiej[31] oraz Byegaycze, byegaycze! (...) Gorze szą nam stalo! zapisane w latach 1455–1480 w Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego spisanych przez Jana
Długosza[32].
W 1285 na zjeździe w
Łęczycy postanowiono o
używaniu języka polskiego obok łaciny w szkołach katedralnych i klasztornych[33].
Liczne zdania w języku polskim zachowały się w
rękopiśmiennych księgach sądowych notujących
treść procesów, zeznań oraz rot
sądowych. Zapisane one zostały w XIV i
XV wieku, a najwcześniejsze z nich notowane są od 1386 roku w wielkopolskich księgach
sądowych (tzw. roty poznańskie)[34].
Najstarszy druk w języku polskim ukazał się w
1475 we Wrocławiu.
Były to trzy modlitwy katolickie „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Maryjo” oraz „Wierzę w Boga” opublikowane w tzw. „Statutach Elyana” (łac. Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium) w Drukarni
Świętokrzyskiej – pierwszej
wrocławskiej oficynie wydawniczej założonej przez Kaspra Elyana[35][36]. Pierwsze
polskojęzyczne elementarze do nauki języka polskiego pojawiają
się wraz z rozwojem druku już w wieku XVI.
Pod koniec średniowiecza pojawiają się
również pierwsze słowniki języka
polskiego. Początkowo
rękopiśmienne sporządzane przez skrybów pracujących w skryptoriach, a później także drukowane. Pierwszymi
słownikami były słowniki wielojęzyczne, głównie
polsko-łacińskie. Pierwszym całkowicie poświęconym
słownikiem języka polskiego był słownik
Samuela Bogumiła Lindego wydany po raz
pierwszy w 1810 roku w Warszawie.
Pierwszą Gramatykę
języka polskiego Piotra Statoriusaa-Stoińskiego wydano
w roku 1568 przed Compendium linguae
polonicae Mikołaja
Volckmara w 1594, 1613 i Jeremiasza Rotera Schluessel
zur Polnischen vnd Teutschen Sprach w 1616[37], a po polsku w 1778 przez Onufryego
Kopczyńskiego.
Od 1913 wydawany jest „Język Polski”, czasopismo naukowe promujące wiedzę o języku
polskim i językoznawstwie ogólnym, zaś od 1901 wydawany jest „Poradnik
Językowy”, wydawnictwo normatywne poruszające
problematykę kultury języka. Pierwszym polskim słownikiem poprawnościowym był Słownik ortoepiczny (1937) Stanisława Szobera (od
1948 jako Słownik poprawnej polszczyzny)[38].
Polszczyzna była jednym z języków urzędowych
w Białoruskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej w latach 1927–1938[39][40]. Miało to wyraz w godle
Białoruskiej SRR, w którym w latach
1927–1938 zawołanie Proletariusze
wszystkich krajów, łączcie się! umieszczono
także w języku polskim.
Godło Białoruskiej SRR z zawołaniem w języku polskim
W 1931 roku Bruno Jasieński i Tomasz Dąbal proponowali zmiany, polegające na uproszczeniu
pisowni i usunięciu liter „ą”, „ę”, „ó”, dwuznaków „ch”, „rz”,
„sz” i „cz”, zastąpionych odpowiednio „om” albo „on”, „em” alb „en” (w
zależności od wyrazu), „u”, „h”, „ż”, „s”, „c”. Miało to
ułatwić naukę języka polskiego. Zmiany te opracowano w
1933 roku i planowano wprowadzić do ortografii polskiej w polskich
rejonach narodowych im. Feliksa
Dzierżyńskiego i im. Juliana Marchlewskiego[41][42][43].
Zarys fonetyki historycznej[edytuj | edytuj kod]
Język polski wywodzi się z języka
praindoeuropejskiego za
pośrednictwem języka
prasłowiańskiego. Ślady jego
dziejów można odnaleźć w obocznościach.
Do najważniejszych wczesnych zmian należy palatalizacja indoeuropejska.
Dawne miękkie k, kh, g, gh przeszły w
językach satemowych, takich jak języki
słowiańskie, zwykle w s i z (ale np. litewskie š i ž), zaś w językach kentumowych, na przykład
w łacinie i językach germańskich,
w k i g. W języku prasłowiańskim wszystkie zgłoski zamknięte
przeszły w otwarte. Pociągnęło to za sobą
powstanie samogłosek nosowych i zróżnicowanie długości
samogłosek. Ukształtowała się też opozycja spółgłosek miękkich
i twardych.
Zobacz więcej w artykule język prasłowiański,
w sekcji powstanie i rozwój.
W języku polskim opozycja spółgłosek
miękkich i twardych stała się cechą
istotną. Zgłoskotwórcze r i l przeszły w pary
samogłoska + r lub odpowiednio l. Nastąpił też zanik
iloczasu, a wiele spółgłosek
miękkich zostało utwardzonych, np. miękkie r (zapis: r', np. r’eka – rzeka) przeszło w ż (zapis: rz). Wiele spółgłosek
miękkich traci miękkość w wygłosie (np. końcowe
miękkie w w
nazwach typu Wrocław, w przypadkach zależnych nadal jest miękkie – we Wrocławiu). Pierwszy
traktat o ortografii polskiej napisał ok. 1455 polski językoznawca
i gramatyk Jakub Parkoszowic, który wzorem Jana Husa postawił sobie zadanie przystosowania alfabetu łacińskiego do
oznaczania w piśmie głosek polskiego języka[44][45].
Wpływy języków obcych[edytuj | edytuj kod]
Dialekt ogólnopolski formował
się na gruncie gwar używanych w Wielkopolsce i Małopolsce, później na fundamencie gwar mazowieckich i kresowych[46]. Na kształt polszczyzny wpływały również
inne języki. Najważniejszymi z nich były:
Język polski jako ojczysty, Drugi Powszechny Spis
Ludności (1931)
W 1661 ukazywał się tygodnik „Merkuriusz
Polski Ordynaryjny”, pierwsze zachowane czasopismo wydawane w
języku polskim; po jego upadku przez kilka dziesięcioleci nie
wydawano polskich czasopism. Początek nieprzerwanego rozwoju
czasopiśmiennictwa polskiego przypada na drugą ćwierć
XVIII w. W latach 1718–1720 ukazywał się tygodnik „Poczta Królewiecka”[56], od 1729 „Nowiny Polskie” (następnie jako „Kurier
Polski” do 1760), w latach 1765–1785
ukazywał się dziennik „Monitor”, najważniejsze czasopismo doby Oświecenia w Polsce[57][58], i
in. Czasopiśmiennictwo naukowe w języku polskim
zapoczątkował wydawany w latach 1758–1761 i 1766–1767
miesięcznik „Nowe Wiadomości
Ekonomiczne i Uczone”[56][58],
zaś czasopiśmiennictwo literackie wydawany w latach 1770–1777
tygodnik „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”[58].
Dzięki reformacji język polski wprowadzony został szeroko do
literatury. Związane to było z chęcią dotarcia do jak
największej ilości osób, stąd pierwsze tłumaczenia
przez protestantów Biblii oraz publikowanie
literatury religijnej, w tym także polemicznej względem innych
wyznań[59].
W dobie reformacji główną rolę w rozwoju
książki polskiej odegrały Prusy
Książęce. W latach 1543–1552
w Królewcu i
w Ełku wydano
więcej książek w języku polskim niż w
całej Rzeczypospolitej. W 1587 roku założono w Ełku Szkołę
Książęcą dla całej prowincji, gdzie uczono m.in.
literackiej polszczyzny[60].
W 1696 język polski stał się językiem urzędowym w Wielkim Księstwie Litewskim[61], wtedy
też ostatecznie ustaliła się supremacja języka polskiego
w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym Litwy[61]. W prowincjach Korony
Królestwa Polskiego do końca czasów saskich (1763)
językiem urzędowym pozostawała łacina[61]. Stał się także językiem szybko
przyswajających język polski niemieckich rodów szlacheckich w Inflantach Polskich.
Od połowy XVI wieku do początku wieku XVIII
polszczyzna była językiem dworskim w Rosji[potrzebny przypis], i tą drogą przeniknął do języka rosyjskiego szereg
wyrazów pochodzenia zachodnioeuropejskiego, przyswojonych wcześniej
przez język polski, oraz wyrazów rdzennie polskich. Pod koniec XVII w.
język polski był popularny i modny także wśród
wyższych warstw Moskwy[62], a jego znajomość
była miernikiem wykształcenia i kultury[63].
Niezmiernie popularna jest w tym okresie literatura polska zarówno w
oryginale, jak i w transkrypcji na cyrylicę oraz tłumaczeniach na
rosyjski. W okresie od II poł. XVII do początku XVIII w.
przekłady literatury polskiej dominują nad przekładami z
innych języków, a w przypadku poezji obcej aż do pocz. XVIII w.
mamy do czynienia wyłącznie z utworami polskimi i
łacińskimi[63]. Jednak początek wpływów języka polskiego
najpierw na język ruski, później na rosyjski, datowany jest na XIII
w. Słabną one w połowie XVIII wieku, choć na polonizmy
możemy natknąć się również w XIX i XX w. (np. frajer)[64].
W XVII wieku po polsku mówiono także na dworach Hospodarstwa Mołdawskiego (tutaj
również posługiwała się nim arystokracja[65]) i Wołoszczyzny[66]. W tym pierwszym kraju czyniono starania, by uczynić z
języka polskiego język literacki (np. historiograf i poeta Miron
Costin pisał po polsku)[65]. Również w tym samym wieku język polski był
powszechny na Ukrainie, zarówno w życiu politycznym, jak i
piśmiennictwie. Ryszard Łużny uważa, że polszczyzna spełniała
rolę języka literackiego dla mieszkańców tego regionu
Rzeczypospolitej[67].
Język polski wywarł wpływ na takie języki
jak ukraiński, białoruski, litewski, rosyjski, jidysz, hebrajski, czeski, rumuński[68].
Odmiany[edytuj | edytuj kod]
Dialekty polskie wg S. Urbańczyka (zmodyfikowane)[69]
Rozmieszczenie osób mówiących językiem polskim w Europie. Na
czerwono: Polska, gdzie polski jest językiem urzędowym, na
ciemnoróżowo: regiony, gdzie istnieje znacząca mniejszość
mówiąca po polsku, na jasnoróżowo: Unia Europejska, gdzie polski
jest jednym z języków urzędowych, niebieskie punkty wskazują
większe skupiska osób mówiących po polsku
język
standardowy (język
ogólny / literacki sensu largo[70]),
ukształtowany na bazie wielu dialektów[71];
dialekty
obiegowe: ludowe (wiejskie) oraz miejskie (np. gwara lwowska, gwara poznańska, gwara warszawska).
Polszczyzna standardowa pełni
funkcję dialektu ogólnopolskiego. Jest szerzona przez oświatę
i środki masowego przekazu, natomiast dialekty lokalne mają
ograniczony zasięg i podlegają silnemu zanikowi. Większość
przedstawicieli pokolenia młodego i średniego posługuje
się mową zbliżoną do języka standardowego, gwary
tradycyjne zaś zachowują się wśród najstarszych
mieszkańców wsi[23]. Na znaczeniu zyskuje
wariacyjność o podłożu socjalnym[23].
Polski język standardowy jest wewnętrznie
zróżnicowany. Występuje w postaci pisanej (literackiej sensu stricto[70]) i mówionej (por. styl potoczny)[71]. W obrębie samego języka standardowego
mieszczą się także różne warianty
stylistyczne (styl
retoryczny, styl
urzędowy, styl
publicystyczny itp.).
Za ogólnopolski wzorzec wymowy języka standardowego
przyjmuje się wymowę warszawską. Inną, również normatywną, formą wymowy
jest ograniczona terytorialnie wymowa
krakowsko-poznańska.
Poza tymi podstawowymi dialektami istnieją także dialekty mieszane, szczególnie na
zachodzie Polski. Wyróżnia się również odmienne
leksykalnie mowy środowiskowe (np. slang
młodzieżowy), oparte zasadniczo na
gruncie języka standardowego, ale zawierające w pewnych przypadkach
ludowe gwaryzmy[71].
Encyklopedia Popularna PWN[73] i
inne źródła[74] wymieniają
pięć głównych dialektów: wielkopolski, małopolski, śląski, mazowiecki, kaszubski[75].
Za granicą[edytuj | edytuj kod]
Coraz więcej osób uczy się języka polskiego jako
obcego. Ich liczbę szacuje się na 10 000 osób na całym
świecie[76], z czego ok. jedna trzecia studiuje język polski na
uczelniach i w szkołach językowych w Polsce. Od 2004 roku istnieje
również możliwość zdawania egzaminu z języka
polskiego jako obcego na 3 poziomach: podstawowym (poziom B1), średnio
zaawansowanym (poziom B2) oraz na poziomie zaawansowanym (poziom C2).
Egzaminy te przygotowuje Państwowa Komisja Poświadczania
Znajomości Języka Polskiego jako Obcego[77].
Liczni są również rodzimi użytkownicy języka
polskiego, którzy na stałe mieszkają w innych państwach.
Są to członkowie polskiej mniejszości
narodowej albo polscy wychodźcy lub ich
potomkowie (Polonia).
Jako język polskiej mniejszości narodowej polski jest
używany przede wszystkim w krajach sąsiednich: na Ukrainie, Białorusi, Litwie, Słowacji i w Czechach.
Największe grupy polskojęzycznej ludności, które
znalazły się na stałe poza granicami kraju w wyniku wyjazdu z
państwa, znajdują się w zachodniej Europie (Niemcy, Francja, Wielka Brytania), w Ameryce (Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia, Argentyna, Meksyk), w Australii oraz w Izraelu.
W związku z przesiedleniami ludności po drugiej wojnie
światowej, rozwojem miast, wpływami kultury masowej (telewizja,
prasa) oraz powszechną oświatą prowadzoną w języku ogólnym polszczyzna
coraz bardziej się ujednolica. Cechy gwarowe są o wiele
słabiej widoczne u młodszych użytkowników języka. Nie
dotyczy to wszystkich dialektów lokalnych – np. gwarom góralskim i śląszczyźnie jak na razie wyginięcie nie grozi; mimo to
większość Polaków posługuje się dziś mową
zbliżoną do polszczyzny standardowej. We współczesnym
języku polskim uwidaczniają się różnice socjalne[23].
Zmiany gramatyczne[edytuj | edytuj kod]
Prawdopodobnie jedną z bardziej rzucających się w
oczy zmian zachodzących
na gruncie polskiego języka ogólnego jest wypieranie rodzaju męskorzeczowego
przez męskożywotny. Wiele słów, które w polszczyźnie
standardowej były dotychczas traktowane jako jednoznacznie
nieżywotne, zaczyna przyjmować odmianę typową dla
słów żywotnych, zwłaszcza w stylu
swobodnym[79]. Objawia się to tym, że biernik jest równy dopełniaczowi, nie zaś
jak dotychczas mianownikowi. I tak wyrażenie „dostać e-maila/SMS-a” jest w języku mówionym bardziej powszechne od
„dostać e-mail/SMS”. Formy tego rodzaju uchodzą jednak za mniej
staranne i nie cieszą się pełną aprobatą w
języku standardowym (uważane są jedynie jako potoczne[80]), natomiast jako formy wzorcowe uznaje się warianty
tradycyjne[80]. Część form (np. „wyrwałem zęba”)
całkowicie występuje poza przyjętą normę języka
standardowego[80].
Zmiany leksykalne[edytuj | edytuj kod]
Następuje zapożyczanie dużej liczby anglicyzmów, przede wszystkim w wyniku wpływu globalizacji i środków masowego przekazu[81], a
jednocześnie zanika wiele dawnych zapożyczeń,
głównie francuskich, jidysz i rosyjskich.
W dużym przybliżeniu przeciętny Polak czynnie zna
(czyli używa w wypowiedziach) nie więcej niż kilkanaście
tysięcy słów, natomiast biernie (rozumie, ale nie używa) – ok.
30 tysięcy słów. Wyjątkami są osoby, które mogą
biernie znać nawet 100 tysięcy słów[82]. Jednak
badania filologów z Uniwersytetu w
Białymstoku wykazują, że
wystarczy znajomość 1200 najczęściej używanych
słów w języku polskim, by móc zacząć się nim
posługiwać[83].
Zgodnie z artykułem 12 ust. 2 ustawy o języku
polskim Rada Języka Polskiego nie rzadziej niż co dwa lata przedstawia Sejmowi i Senatowi sprawozdanie o stanie
ochrony języka polskiego. Sprawozdanie jest publikowane w postaci druku
sejmowego (senackiego).
Uchwałą z 22 grudnia 2005 Senat
RP zdecydował o ustanowieniu roku 2006 Rokiem
Języka Polskiego[84].
4. ↑ Skocz do:ab Urbańczyk i Kucała 1999 ↓, s. 156.
5. ↑ W 15. edycji i
wzwyż. Do 14. kodem było PQL: http://web.archive.org/web/20011214022901/www.ethnologue.com/show_language.asp?code=PQL.
6. ↑ Halina Mieczkowska, Julian Kornhauser, Studia slawistyczne, Tow. Autorów
i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 1998, s. 229,ISBN 978-83-7052-896-6. (pol. • słow.).
7. ↑ Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1,
Bratysława: Obzor, 1993, s. 138, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
8. ↑ Skocz do:ab Przemysław Wiatrowski, „Wilk w owczej skórze”, czyli „serigala berbulu domba”. Uwagi
o genezie wybranych polskich i indonezyjskich jednostek frazeologicznych., [w:] Gabriela Dziamska-Lenart, Jarosław Liberek (red.), Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Geneza
dawnych i nowych frazeologizmów polskich,
Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2016, s. 190.
9. ↑ Simon
Ager: The importance of Polish as a language
today. Cactus Language Training, 2007-07-10.
[dostęp 2011-09-16]. [zarchiwizowane ztego
adresu (2011-09-07)].
11. ↑ Skocz do:abc Magda
Stroińska, Ernest Andrews: The Polish Language Act: Legislating a
Complicated Linguistic-Political Landscape. W: Ernest Andrews:Language planning in the post-communist era: the struggles for
language control in the new order in Eastern Europe, Eurasia and China. Cham: Palgrave Macmillan, 2018, s. 243. ISBN 978-3-319-70926-0. OCLC 1022080518. (ang.)
12. ↑ Skocz do:abcdef Oscar E. Swan: A grammar of contemporary Polish.
Bloomington, Ind.: Slavica, 2002, s. 5. ISBN 0-89357-296-9. OCLC 50064627.(ang.)
13. ↑ Podstawowe informacje o Radzie,
Rada Języka Polskiego [dostęp 2020-03-15].
14. ↑ Brian
D. Joseph, Historical Linguistics, Ohio State University, Department of Linguistics, 1999, s.
165 (ang.).
15. ↑ Język polski. Towarzystwo
Miłośników Języka Polskiego., 2000.
16. ↑ Elżbieta
Mańczak-Wohlfeld: Tendencje rozwojowe
współczesnych zapożyczeń angielskich w języku polskim. Universitas, 1995.
17. ↑ Rok ... pod względem oświaty, przemysłu i
wypadków czasowych. Nakł. N.
Kamieńskiego i Spólki, 1844.
18. ↑ László Marácz, Mireille Rosello (red.), Multilingual Europe, Multilingual Europeans, BRILL, 1 stycznia 2012, s. 25, ISBN 978-94-012-0803-1[dostęp
2018-11-28] (ang.).
19. ↑ Satoshi Koyama, Chapter 8: The Polish-Lithuanian Commonwealth as a Political
Space: Its Unity and Complexity,
[w:] Tadayuki Hayashi,Hiroshi Fukuda (red.), Regions in Central and Eastern Europe: Past and Present, Slavic Research Center, Hokkaido University, 2007, s.
137–153, ISBN 978-4-938637-43-9 (ang.).
20. ↑ Jozef Mistrík, Jazyk a reč, Mladé letá,
1999, s. 362, ISBN 978-80-06-00924-1 (słow.).
21. ↑ E.K. Brown, R.E. Asher, J.M.Y. Simpson, Encyclopedia of language & linguistics, Elsevier, 2006, s. 647, ISBN 978-0-08-044299-0 (ang.).
22. ↑ Peter Trudgill, Glocalisation and the Ausbau sociolinguistics of modern Europe, [w:] Anna Duszak, Urszula Okulska (red.), Speaking from the margin: global English from a European
perspective, Frankfurt: Peter Lang, 2004, s.
35–49, ISBN 978-3-631-52663-7 (ang.).
23. ↑ Skocz do:abcd Witold Tulasiewicz, Anthony Adams (red.), Teaching the Mother Tongue in a Multilingual Europe, A&C Black, 2005, s. 166,ISBN 978-0-8264-7027-0 (ang.).
24. ↑ Miklós Kontra (red.), Special issue book reviews,
„Multilingua”, 19 (1–2), Language contact in East-Central Europe, Mouton
Publishers, 2000, s. 193, ISSN 1613-3684 (ang.).
25. ↑ Polish Western Affairs, Instytut
Zachodni, 1989, s. 26 (ang.).
26. ↑ George
L. Campbell, Gareth King, Compendium
of the World's Languages, Routledge, 2012, s.
852, ISBN 978-1-136-25846-6 (ang.).
27. ↑ Vít Dovalil, JAZYK TYPU AUSBAU – JAZYK TYPU ABSTAND, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový
encyklopedický slovník češtiny,
2017 (cz.).
28. ↑ Adam
Tycner: Cyrylica nad Wisłą. Rzeczpospolita, 2012-02-04. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
42. ↑ Sergiusz Kazimierczuk, Polski
Rejon Narodowy. Zalążek siedemnastej Republiki w: Pamięć.pl.
43. ↑ prof. dr hab.
Mikołaj Iwanow, Oświata w
warunkach polskiej sowieckiej autonomii w ZSRS w latach 1925–1939, [w:] Rocznik Stowarzyszenia
Naukowców Polaków Litwy, t. 17, Wilno 2017, str.
77-78, [1]
44. ↑ M. Bugajski, Od Słoty do Górnickiego,
[w:] Rozprawy o historii języka
polskiego, red. nauk. S. Borawski, Zielona Góra
2005.
46. ↑ Dialekty i gwary ludowe a polszczyzna ogólna, [w:] Halina Karaś, Podstawy dialektologii, [w:] Dialekty i gwary polskie, Zakład Historii
Języka Polskiego i Dialektologii UW, Towarzystwo Kultury
Języka [dostęp 2019-09-07].
47. ↑ Skocz do:ab Za
pośrednictwem czeszczyzny przyjęto łacińską
terminologię kościelno-religijną. Działo się tak ze
względu na to, że Czesi przyjęli wcześniej
chrześcijaństwo, a także dlatego, że stanowili oni
duży odsetek pierwszych duchownych w Polsce. Przykładowe
zapożyczenia: anioł, biskup, chrzest, cmentarz, diabeł,
kapłan, kielich, klasztor, kościół, krzyż, msza, ofiara, pacierz,
pielgrzym, pleban, poganin, proboszcz, przeor, ołtarz, religia.
Wpływy języka czeskiego widoczne były do połowy XVI
wieku. Zob. Krajewski K., Piśmiennictwo
polskie od średniowiecza do oświecenia,
WSiP, Warszawa 1976, s. 81, 233.
50. ↑ „Do Polski
przybywali Niemcy najpierw od X do XIV wieku, jako drużyna rycerska
wstępująca na służbę Bolesławów i Kazimierzów;
z Łużyc, Miśni, [...] i rychło
polszczyli, od nich wywodzi się wiele rodzin szlacheckich [...]. Drugi,
nierównie znaczniejszy napływ Niemców, chłopów i mieszczan,
dokonał się w XIII i XIV wieku. Kraj mało zaludniony
przedstawiał dla Niemców, opuszczających z powodu przeróżnych
klęsk, i przeludnienia swe siedziby w Miśni, Turyngii, [...], pole nęcące, najpierw Śląsk, za nim Wielkopolska i Małopolska. Koloniści
osiadali po grodach, które przekształcali na miasta, rzadziej po wsiach,
wraz ze swoimi porządkami, podnosząc pracą wytrwałą
kulturę miejską i wiejską. Trzymali się silnie razem, nie
rozpływali się w otoczeniu polskim. Dopiero w ciągu XIV i XV
wieku rozpoczęła się asymilacja od dołu, przez
ożenki i napływ Polaków do miast i miasteczek. [...] W roku 1537
oddano kościół N.P. Marii gminie polskiej, a dopiero w roku 1600, zniosła
rada miejska zagajanie sądów ławniczych po niemiecku; tak uporczywa
była tradycja tu, w Poznaniu, Bieczu, i in. Ślady fal osadniczych przechował język
miejski w słownictwie, nie strukturze językowej (oprócz
przyrostka na -unek) [...]. Słowo polskie nabierała specjalnego
znaczenia pod wpływem niemieckiego np. miasto (pierwotnie oznaczało tylko miejsce) gaić (sądy) itd. Czasowniki
np. szukać (dawne
iskać), musieć. W zwyczajach, wierzeniach i obrzędach ; dyngus i śmigus są
niemieckie – dingus (oszacowanie, obdarowanie jajkiem, wędzonką)
i schneck-ostern (smaganie
rózgą świąteczną), wynoszenie śmieci za wieś,
kary: wożenie kłody, zawieszanie w koszu nad wodą,
ciągnienie kota przez wodę, wiara w skrzaty, koboldy. Całe
słownictwo górnicze było wyłącznie niemieckie.”,
[w:] Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska, tom II. s. 12, Niemcy.
51. ↑ „Z górą
(960–1280) nikt po
polsku nie pisał, pierwsze składanie kilku znaków
łacińskich naśladowano wzorem Czech w XIV i XV wieku, ale
ponieważ szkoła wcale polszczyzny nie uczyła, więc nie
zdobyto się na jednolitość i każdy znęcał
się po swojemu, nad abecadłem i ortografią. Czechom
jednolitą pisownię wzbogacającą znaki łacińskie
kropkami stworzył Jan Hus, ale piętno kacerstwa odstraszało nas od
naśladownictwa tego jedynego trafnego systemu. [...] tak się
mściło niedbalstwo wobec języka narodowego, zrozumiałe
chyba u mieszczan pół-Niemców, karygodne śród kół uczonych,
nie uznających, jak i węgierskiego, niczego
niełacińskiego. Skoro pismo drukiem zastąpiono, musiał
dotychczasowy rozgardiasz ortograficzny ustąpić; nieznani nam z
nazwiska zecerzy polscy ustalili jako tako dla księgarzy Niemców
pisownię polską posługującą się i
składaniem znaków sz, cie, i kropkami, i kreskami ż,
ź, ń, ć, ś, i odmianą
kształtu; ł, ą, ę.”, [w:] Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska, tom I. s. 2, Abecadło.
56. ↑ Skocz do:ab Maciej
Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1981, s. 110. ISBN 83-223-1876-6.
57. ↑ Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. Julian Krzyżanowski (red.). T. 1: A–M. Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 684–685. ISBN 83-01-05368-2.
58. ↑ Skocz do:abc Mieczysław
Klimowicz: Oświecenie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 27,
111–119. ISBN 83-01-02620-0.
59. ↑ Ignacy
Chrzanowski: Historia literatury
niepodległej Polski (965-1795). Warszawa:
Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 105.ISBN 83-06-00953-3.
61. ↑ Skocz do:abc Norman
Davies: Boże igrzysko. Historia Polski. T. 2: Od roku 1795. Kraków: Społeczny Instytut
Wydawniczy „Znak”, 1991, s. 40–41.ISBN 83-7006-023-4.
62. ↑ Roman Szul, Język. Naród. Państwo. Język jako zjawisko
polityczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,
2009, s. 213,ISBN 978-83-01-15793-7, OCLC 751369416.
63. ↑ Skocz do:ab Eliza Małek: Staroruska kultura literacka drugiej połowy XVII –
początku XVIII wieku a literatura polska, w:
Przemiany w Polsce, Rosji, na Ukrainie, Białorusi i Litwie (druga
połowa XVII – pierwsza XVIII w.), red. nauk. Juliusz Bardach, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991, s. 123–124.
64. ↑ Wiesław Witkowski: Zapożyczenia z polskiego w języku rosyjskim
pierwszej połowy XVIII w. a wyrazy pochodzenia polskiego w Leksykonie F.
Polikarpowa-Orłowa (Moskwa 1704), w:
Przemiany w Polsce, Rosji, na Ukrainie, Białorusi i Litwie (druga
połowa XVII – pierwsza XVIII w.), red. nauk. Juliusz Bardach, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991, s. 135, 141.
65. ↑ Skocz do:ab Andrzej Walicki: Sarmacja. Polska między Wschodem a Zachodem, w: Kultura i myśl polska. Prace wybrane: Naród,
nacjonalizm, patriotyzm, Kraków 2009, s. 14.
66. ↑ Aleksander Brückner: Wpływy polskie na Litwie i
słowiańszczyźnie wschodniej, w:
Polska w kulturze powszechnej, Kraków 1918, t. I, s. 162.
67. ↑ Ryszard Łużny: Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a
literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych
polsko-wschodniosłowiańskich w XVII-XVIII w., Kraków 1966, s. 13.
68. ↑ Roman Szul, Język. Naród. Państwo. Język jako zjawisko
polityczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,
2009, s. 245,ISBN 978-83-01-15793-7, OCLC 751369416.
69. ↑ Gwary polskie, Przewodnik
multimedialny pod redakcją H. Karaś [zarchiwizowane z adresu].
70. ↑ Skocz do:ab Bogdan Walczak, Geneza polskiego języka literackiego, „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”,
3 (27), 1994, s. 35.
76. ↑ Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany
Międzynarodowej.
77. ↑ Państwowa Komisja Poświadczania Znajomości
Języka Polskiego jako Obcego.
78. ↑ Por. Bogdan
Walczak, Język polski na Zachodzie., [w:] Współczesny
język polski, pod red. Jerzego
Bartmińskiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, ISBN 83-227-1699-0, s.
565.
79. ↑ Mirosław Bańko, SMS czy SMS-a?, [w:] Poradnia
językowa [online], PWN, 2 marca 2004 [dostęp 2019-08-23].
80. ↑ Skocz do:abc Katarzyna Kłosińska, „Chłopiec zerwał grzybek” czy „Chłopiec
zerwał grzybka”?, [w:] Poradnia
językowa [online], PWN, 18 czerwca 2016[dostęp 2019-08-23].
81. ↑ Martyna Brelska, Anna Kaliszan, Weronika Wielewska, W trosce o bezpieczeństwo językowe: zagrożenia
wynikające z kulturowych przemian języka uczniów,
[w:] Tomasz Biernat, Janusz Gierszewski, Wielowymiarowość bezpieczeństwa środowiska
wychowawczego, Powszechna Wyższa Szkoła
Humanistyczna „POMERANIA”, 2014, s. 93, ISBN 978-83-941893-0-3.
82. ↑ Dr hab.,
prof. Mirosław Bańko: Ile słów zna
przeciętny Polak?. W: Poradnia językowa [on-line]. PWN, styczeń 2003.
[dostęp 2019-01-14].
83. ↑ 1200 słów języka polskiego jest wystarczające. Portal Interia.pl, 23 września 2008. [dostęp 2017-04-14].
84. ↑ M.P. z 2005 r. nr 84, poz. 1203.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
Urbańczyk S. (red.), Encyklopedia języka polskiego,
wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1992, ISBN 83-04-02994-4, OCLC 30953882.
Urbańczyk S., Kucała M. (red.), Encyklopedia
języka polskiego, wyd. 3, Wrocław:
Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04507-9, OCLC 44823012.
Wydra W.: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
Gramatyka współczesnego języka polskiego, R. Grzegorczykowa (red.), R. Laskowski (red.), H. Wróbel (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, ISBN 83-01-12386-9, OCLC 69296447.
Języki
indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. I, Warszawa 1986. ISBN 83-01-06559-1.
Saloni
Z., Świdziński
M., Składnia
współczesnego języka polskiego, PWN,
Warszawa 1985. ISBN 83-01-05629-0.
Gołąb Z., O pochodzeniu Słowian w świetle faktów
językowych, M. Wojtyła-Świerzowska (tłum.),
Kraków: Universitas, 2004, ISBN 83-242-0528-4, ISBN 0-89357-231-4, OCLC 830631541.
Tekst udostępniany
na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na
tych samych warunkach, z
możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń.
Zobacz szczegółowe informacje o warunkach
korzys
NOM D’UN POLONAIS ! QUELQUES CLEFS
ÉTYMOLOGIQUES..
Autrefois,
les nobles seuls avaient des noms de famille. C’étaient le plus souvent des
noms de domaine, pourvus d’un suffixe.
Parfois,
ils portaient, comme noms de famille, des noms de baptęme, auxquels étaient
ajoutés, comme indice de filiation, des suffixes analogues ŕ ceux des noms de
domaine. Au Moyen Âge, le nom d’un domaine ne passait pas au nouvel
acquéreur: l’ancien propriétaire gardait son nom aprčs la vente; ainsi la
famille Lands Koronski (“du
domaine de la Couronne”) a gardé son nom aprčs avoir perdu son domaine.
La
particule nobiliaire n’existe pas en Pologne. Les Polonais qui ont un titre
et un blason ont l’habitude de faire précéder leur nom du de en pays de langue
française et du von en pays de langue allemande.
Le
blason de chaque famille porte un nom, qui est rarement celui de la famille:
ainsi les Zamojski, sur
le blason desquels figurent trois lances, ont appelé celui-ci Jelita, “intestin”, depuis que
leur ancętre a eu, ŕ la bataille de Tannenberg, les entrailles perforées par
trois lances. Les armes des comtes de
Malewski portent le nom de Jastrzębiec. Le seigneur
permettait parfois ŕ ses métayers d’adopter son blason.
A
partir du Concile de Trente (1563), les catholiques prirent des noms de
famille. Conformément ŕ l’usage occidental, les hommes cultivés portaient
alors, ŕ côté de leur nom polonais, un nom latinisé: Longinus (Długosz, “le mesureur”), Statorius (du surnom de Jupiter, “qui arręte les fuyards”, appelé
aussi Stojęski et originairement Ständer, en allemand), Cnapius (de l’allemand Knabe, “jeune garçon”), Janicius (Klemens de Januszkowo), Hosius (de l’allemand Hose, “pantalon”), Dantiscus (correspondant au nom courant de Flachsbinder, “qui gerbe du lin”).
Alexandre
II, en libérant les serfs, leur fit prendre des noms de famille: la milice
chargée de leur inscription donna parfois aux anciens serfs les noms de leur
seigneur (ceux de Zamojsk acquirent
ce nom); dans d’autre cas, ils reçurent des noms bizarres ou męme
inconvenants (Doupa,
“derričre”). Il est ŕ présent permis de demander au Président de la
République de choisir, sauf opposition, un nouveau nom de famille.
Il y a
aussi, en Pologne, des noms de provenance étrangčre qui ont été souvent
adaptés ŕ la phonétique polonaise:
1. Noms
lituaniens. Le nom du prince Sapieha est d’origine
lituanienne, de męme que celui des Bolesta (appelés ensuite von Malewa, puis, en Pologne,
comtes de Malewski,
devenus enfin russes).
2. Noms
arméniens. Certains commerçants arménins anoblis de
la région de Lwow ont adopté ŕ leur nom un suffixe polonais: les Zakharian sont devenus Zakhariabevicz.
3. Noms
flamands. Les van
den Hof ont été appelés Denhoff.
4. Noms
tchčques. Lepsz est un nom d’origine tchčque.
Certains
suffixes sont polonais; d’autres sont d’origine étrangčre.
1. Les
noms d’origine polonaise ont l’un des suffixes -icz, -ski ou -cki. Le suffixe -ski provient de l’ancienne Pologne. Le suffixe
-icz était courant en Ruthénie: celle-ci comprenait l’actuelle Lithuanie et
s’étendait jsuqu’ŕ la frontičre roumaine.
Dans
les milieux modestes de la campagne et de la petite bourgeoisie, des noms
sont composés ŕ l’aide de suffixes diminutifs: Janek, “petit Jean”, Wujek, “petit oncle”, etc.
2.Les
noms polonais en -tz sont d’origine allemande. Par
contre, il y en Allemagne des noms d’origine polonaise, dont le suffixe -icz
a été changé en -itz (Blakovtz, “de Blaskovice” provient de Blaskovicze par exemple),
quoique ces suffixes ne soient pas équivalents.
—
Pour
davantage d’information, se reporter ŕ l’ouvrage Les
noms du Monde Entier et leurs significations.
Polnische Literatur
Klemens Janicki
[430] Polnische Literatur. Die älteste Literatur in Polen war lateinisch:
die Chronisten Gallus, Kadłubek, Długosz, das Statut von Wislica, die
Dichter Kallimach, Janicius u.a. Die ältesten Denkmäler in poln. Sprache (zum Teil schon aus
dem 14. Jahrh.) sind Predigten, ein Psalter, religiöse Lieder, bes. ein Marienlied, das als Schlachtlied
gesungen wurde, Gebetbücher, Legenden, histor. Lieder. Infolge der Reformation entstanden poln. Übersetzungen der Heiligen Schrift (N.T. 1551,
Calvinische Bibel 1563,
antitrinitarische 1573), Postillen, Kirchenlieder, polemische Schriften. Zur Abwehr mußte
der Katholizismus zu
demselben Mittel greifen
(kath. Übersetzung 1561, die von Wujek 1599), Predigten von Skarga, Traktate von Kromer, Hosius u.a. Gleichzeitig entstand eine
nationale Literatur durch die Dichter Rej, Kochanowski, Klonowicz, Grochowski u.a.; in Prosa Geschichtswerke von
Bjelski, Górnicki, Strykowski, Paprocki; viel wurde lateinisch geschrieben.
Im 17. Jahrh. wurde die Reformation unterdrückt und die Jesuitenschulen wurden herrschend;
die literar. Produktion versiegte allmählich. Im Sinne Kochanowskis dichteten noch Miaskowski, Szymonowicz; dann wirkten Marini, Tasso ein: die erotischen Lyriker Hieronymus und Andreas Morsztyn, die Epiker
Kochowski, Twardowski, Potocki, Lubomirski, Gawłowicki u.a. In neulat. Poesie glänzt Sarbievius. Die
Historiker: Kochowski, Kojałowicz, Węgierski; die Memoiren Paseks. Die Prosa wimmelt von lat. Brocken (makkaronischer Stil), in der Poesie überwiegt die
panegyrische Dichtung. Dieser Charakter ging ins 18. Jahrh. über und begann sich erst zu ändern
durch die Schulreform der Piaristen, Anlage von Bibliotheken, Aufhebung des Jesuitenordens. In der Literatur begann man
den Klassizismus zu
verlassen: die Dichter Naruszewicz, Krasicki, Trembecki, Węgierski, Kniaźnin, Karpiński;
die Dramatiker Bohomolec, Zabłocki, Bogusławski; die polit. Schriftsteller Konarski, Staszyc, Kollontaj.
Der polit. Untergang Polens hielt die literar. Entwicklung nicht auf; zunächst
wirkten noch in pseudoklassischer Richtung: der Ästhetiker Osiński, die
Dramatiker Feliński, Kropiński, der Dichter Woronicz; mit der neuen
Richtung vermittelten Brodziński, Koźmian. In Wilna wirkten die beiden Sniadecki, Groddeck u.a. Die neue
Richtung, gefördert durch den Einfluß Byrons, Goethes etc., brachten zum Siege Mickiewicz neben Malczewski, Goszczyński, Zalewski u.a., und die poln. Poesie erlangte ihren Höhepunkt in der Emigration, in den drei
großen Dichtern Mickiewicz, Słowacki, Krasiński. Neben ihnen verblaßte die Tätigkeit in der Heimat: Bielowski,
Siemieński, Morawski, Korsak u.a., und nach ihnen tritt der Einfluß der Poesie überhaupt zurück.
Ihre Vertreter seit
den sechziger Jahren sind: Zaleski, Pol, Syrokomla, Ujejski, Lenartowicz, Deotyma u.a., in neuester
Zeit Asnyk, Konopnicka, Tetmajer, Kasprowicz;
Dramatiker: Korzeniowski, Małecki, Szujski, Swiętochowski, Rapacki, Przybyszewski, Zapolska u.a.; in Komödie und Posse: Fredro (Vater und Sohn), Bałucki, Narzymski,
Bliziński u.a. In Roman und Novellen entwickelte eine erstaunliche Fruchtbarkeit Kraszewski; auf demselben Gebiete
wirkten Rzewuski, Czajkowski, Kaczkowski, Miłkowski u.a., in neuerer Zeit
Zachariasiewicz, Bałucki, Prus, Gowalewicz und besonders Sienkiewicz und Orzeskowa; Humoristen: Lam, Wilczyński. Eine kritische Geschichtschreibung
begann mit Naruszewicz, Lelewel, Bielowski, Szajnocha und Narbutt; sie wurden vervollständigt
durch Szujski, Bobrzyński, Jarochowski
u.a. Memoiren und
literarhistor. Arbeiten von Kraszewski, Małecki, Spasowicz, Tarnowski, Chmielowski u.a. Philosophen: Gołuchowski, Liebelt, Trętowski, Struve, Ochorowicz, Mahrburg. Die Volkspoesie, beschränkt auf Lyrik (Krakowiaken, Balladen etc.), ist gesammelt
von Wacław z Oleska, Pauli, Roger, Lipiński; Märchen von Gliński; Rätsel und Sprichwörter von Wojcicki, Darowski:
Gebräuche, Sitten, Aberglauben von
Golębiowski. Alle Zweige vereint bei Kolberg (»Lud, jego zwyczaje, mowa« etc., 20 Bde., 1857-92).
Janicki Klemens (Klemensas Janckis), Janicius, Januszkowski 1516 11 17Januszkowo (Kujavijos Pamario
vaivadija) 1543Krokuva, lenkų poetas. Vienas žymiausių
lenkų poetų humanistų. Rašė lotynų kalba. Kilęs
iš valstiečių. Mokėsi Poznanėje. Nuo 1536 tarnavo
kardinolo ir poeto A. Krzyckio
, vėliau Krokuvos vaivados P. Kmitos dvare. 1538–40 vaivados
remiamas studijavo Paduvos universitete. Italijoje išgarsėjo kaip
poetas, už kūrybą popiežius Paulius III apdovanojo laurų
vainiku. Ankstyvajai poezijai turėjo įtakos A. Krzyckis,
vėlyvajai (ypač elegijoms) – Ovidijus
. Parašė didikus pašiepiančią satyrą Lenkijos Respublikos aimana (Querela Reipublicae Regni Poloniae 1538?),
Lenkijos ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės valdovus
aukštinančių veikalų (Epitalamijas,
šlovinantis Lenkijos karalių Žygimantą Augustą / Ephithalamium Ser.
Regi Poloniae D. Sigism. Augusto, išleista 1545,
rinkinys Elegiškos dainos apie Lenkijos
karalių gyvenimą / Vitae Regum Poloniae elegiaco carmine, išleista 1563), elegijų (rinkinys Liūdesio elegijos / Tristia 1542).
POLISH
LITERATURE AND LANGUAGE. The "golden age"
of Polish literature (1520–1620) arose out of modest medieval beginnings. Latin-writing
historians (Gallus Anonymus, 1113–1115; Bishop of Cracow Wincenty Kadłubek, early thirteenth century; Jan Długosz, or Longinus,
fifteenth century) produced chronicles of Polish events; churchmen wrote
poetry, saints' lives, and theological and political tracts. Extant
literature in Polish paints a still more modest picture. We have a Psalter
translated for Queen Jadwiga (late fourteenth or early fifteenth century) and
a Bible done
for Queen Sophia (c. 1455); two collections of sermons (fourteenth and
fifteenth centuries); a versified Legenda
o świętym Aleksym (mid-fifteenth century; Legend of St. Alexis); Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (late fifteenth
century; Conversation of Master Polikarp with Death); Słota's didactic poem about
table manners (early fifteenth century); a few secular songs and satires;
some religious hymns, perhaps the oldest of which was an invocation of the
mother of God ("Bogurodzica");
and apocrypha, such as the fifteenth-century Meditation
on the Life of Lord Jesus. Many of these
works had Latin, German, and Czech models, and there are some indications
that untranslated works of Czech literature (which experienced a flourishing
in the mid-fourteenth century) may have found a Polish readership.
The
Polish Renaissance was neo-Latin in its first phases. Maciej of Miechów (1453 or 1457–1523) introduced Poland to the humanistic
world with his Tractatus de Duabus Sarmatiis (1517;Treatise on the two Sarmatias) and Chronica Polonorum (1519;
Chronicle of the Poles), as did later Marcin Kromer (c. 1512–1589) with his De Origine et Rebus Gestis Polonorum Libri XXX (1555; Thirty books on the origin and affairs of the
Poles) and Polonia, Sive de Situ, Populis,
Moribus, Magistratibus et Republica Regni Polonici Libri Duo (1577; Poland, or Two books on the site, peoples,
customs, magistracies, and republic of the Polish kingdom). A first
generation of Polish humanist poets writing in neo-Latin included Paweł of Krosno (Paulus
Crosnensis, 1470–1517),
Jan of Wiślica
(Joannes Vislicensis, c. 1485–c. 1520), Andrzej Krzycki (Cricius, 1482–1537), Jan Dantyszek (Dantiscius,
1485–1548), Mikołaj Hussowczyk (Hussovianus,
c. 1480–after 1533),
and Klemens Janicki (Janicius, 1516–1543). Hussovianus, scion of a non-noble family likely
from Belarus,
was a client of Bishop of Płock Erazm Ciołek, whom he accompanied to Rome in 1521–522. At his patron's request, he composed an epic on the
Lithuanian bison for Pope Leo X (Carmen de Statura, Feritate
ac Venatione Bisontis, 1523).
Literature in Polish developed dramatically in the next generation. A
precursor was the versified Aesop (1522) of Biernat of Lublin (c. 1465–c. 1529), who proclaimed
reforming views on church, doctrine, and society in the years before Martin Luther. The Calvinist
nobleman Mikołaj
Rej (1505–1569), who
proved to his countrymen that "Poles have their own, and not a 'goose's
language"' (i.e., inarticulate noises) has long been considered the
"father of Polish piśmiennictwo " ('writing, literacy'), if not of Polish literatura ('literature';
that honor goes to Jan Kochanowski). Among the most important works of this prolific writer were
a Calvinist postil (1557; Lithuanian translation, 1600); Wizerunk własny zywota człowieka poczciwego (1558;
Proper likeness of the life of the honorable man), written in imitation of
the Zodiacus Vitae (early
1530s; Zodiac of life) of the Ferrara humanist Marcellus Palingenius
Stellatus; and Zwierzyniec (1562; Menagerie).
The
peak of the Polish Renaissance coincided largely with the reign of the last
Jagiellonian king, Sigismund II Augustus (ruled 1548–1572). The humanist political thinker Andrzej Frycz Modrzewski
(Fricius Modrevius, 1503–1572) was the author of the influential Commentarium de Republica Emendenda Libri Quinque (1551, 1554; Five books of commentaries on the reform of
the republic), a Polish translation of which, by Cyprian Bazylik, was
published by the Antitrinitarian Szymon Budny at Łosk in 1577. Łukasz Górnicki published his Dworżanin polski (Polish
courtier), a translation and adaptation of Baldassare Castiglione's Il cortegiano, at
Cracow in 1566. (Where Castiglione urged the perfect courtier to avoid
affectation by banishing Old Tuscan words from his speech, Górnicki admonished the Polish
courtier to cease peppering his Polish with Czech.)
The Rytmy, albo wiersze polskie (Rhythms,
or Polish verses) of Mikołaj Sęp Szarzyński (c. 1550–1581) were published posthumously in 1601. The poet's topics
(the inconstancy of the temporal world, the paltriness of man subject to the
whims of fortune) and stylistic inclinations (ellipses, inversions,
antitheses, oxymoron) made him the precursor of a highly developed Polish
baroque. Leading practitioners of a European baroque style (concettismo) in Poland
included Zbigniew (c. 1628–1689) and Jan Andrzej Morsztyn (1621–1693), two members of a prominent Antitrinitarian family that
produced several poets (Jan Andrzej was also a translator of Giambattista
Marino and Pierre Corneille); Szymon Zimorowic (1608–1629); and the neo-Latin poet Maciej Kazimierz Sarbiewski
(Sarbievius, 1595–1640),
known throughout Europe as the "Christian Horace."
The
Antitrinitarian poet Wacław
Potocki (1621–1696)
produced an epic on the Chocim War of 1621 against the Turks, and Samuel Twardowski (c.
1600–1661), an epic
on the 1648 Khmelnytsky Uprising (1660; Civil War with the Cossacks
and the Tatars ). An anonymous Tasso
imitator (which meant also a Piotr Kochanowski imitator) sang of the 1655
Swedish siege of Jasna Góra, the Pauline monastery at Częstochowa.
The
decline of the Commonwealth that began in the mid-seventeenth century was
accompanied by a decline in literary culture. Many works, even of the peak of
Polish baroque literature in both its European and Sarmatian variants, long
remained in manuscript, often seeing print only in the nineteenth century. (A
good example is the work of Wacław Potocki, an unusually prolific writer whose literary
profile has only recently begun coming into focus.) This decay increased
during the "Saxon Night" (the reigns of Augustus II and III of Saxony
as kings of Poland, 1697–1764), a period high in quantity of literary production and
low in quality. Worthy of note is one of Poland's first women writers, Elżbieta Drużbacka (c. 1698–1765), who wrote lyric, satyric,
idyllic, and epic poetry (the latter based on French romances) and was prized
by Polish Enlightenment reformers for the richness and purity of her language.
The same reformers rather disdained the work of Father Benedykt Chmielowski
(1700–1763), whose Nowe Ateny, albo Akademia wszelkiej sciencji pełna (expanded
edition in four volumes, Lviv, 1754–1756; New Athens, or the academy full of every sort of
science) has often been held up as the epitome of late Sarmatian backwardness
(and prized by historians for its window on a worldview).
Reactions
to Sarmatism began in the Saxon period. The brothers Załuski, Bishop of Cracow Andrzej Stanisław (1695–1758) and Bishop of Kiev Józef Andrzej (1702–1774), were tireless collectors
of books and manuscripts; they established Poland's first (and one of
Europe's first) public libraries. During the reign of Poland's last king,
Stanisław II
Augustus Poniatowski (1764–1795), Sarmatism and Enlightenment trends continued their
uneasy coexistence. The participants in the Confederation of Bar (1768–1772), which can be seen as the
last defense of the Old Polish worldview or as the first modern Polish
national uprising, wrote poetry in the Sarmatian baroque style. Meanwhile
Bishop of Warmia Ignacy Krasicki (1735–1801) came to be regarded as the leading poet and novelist in
the Enlightenment mode that was becoming dominant in Polish culture. His
comic epics Myszeis (1775; Mouse-ead) and Monachomachia (c. 1778; War of the monks), together with his novel Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776; The
adventures of Nicholas Experience), provided critiques of Sarmatian religious
and political obscurantism.
.svg)
